Το Τέχνασμα της Μισής Αλήθειας.
"Oι μεγαλύτεροι θρίαμβοι της προπαγάνδας έχουν επιτευχθεί, όχι κάνοντας κάτι, αλλά αποφεύγοντας να κάνεις κάτι. Η αλήθεια είναι μεγάλη, αλλά ακόμα μεγαλύτερη, από μια πρακτική άποψη, είναι η σιωπή για την αλήθεια».
Από το βιβλίο του Aldous Huxley «Brave New World»
Το απόλυτο ψέμα βλάπτει , γιατί μπορεί να αποκαλυφθεί και να φέρει τη καταστροφή. Η μισή αλήθεια όμως είναι η καλύτερη τεχνική απόκρυψης, το πιο πονηρό ψέμα. Με αυτή μπορείς να πεις τα μεγαλύτερα ψέμματα, χωρίς να ψεύδεσαι! Είναι από τα πιο δυνατά όπλα στο οπλοστάσιο των προπαγανδιστών. Για παράδειγμα έδωσες μιας αποφασιστικής σημασίας μάχη, αλλά ηττήθηκες συντριπτικά. Έχασες 100.000 άνδρες, ενώ ο εχθρός μόνο 40.000. Πώς θα παρουσιάσεις το γεγονός; Απλά θα αποσιωπήσεις τις δικές σου απώλειες και θα εστιαστείς στις απώλειες του εχθρού σου, παρουσιάζοντας κάπως έτσι το γεγονός στις επικεφαλίδες των εφημερίδων σου:
Σημαντικές απώλειες του Εχθρού. Πάνω από 40.000 Νεκροί!
Ο Εχθρός Αναγκάσθηκε να Αφήσει στο Πεδίο της μάχης 40.000 Νεκρούς!
Σοβαρό Πλήγμα κατά του Εχθρού, 40.000 Νεκροί!
Θρήνος του εχθρού: 40.000 Νεκροί!
Με μια πρώτη ματιά δε λές ψέμματα και όμως παρ’ όλα αυτά λες το χειρότερο των ψεμάτων: αποσιωπώντας τις δικές σου απώλειες αφήνεις να εννοηθεί ότι κέρδισες τη μάχη!
Έχουμε δει δεκάδες φορές μέχρι τώρα τα πολιτικά κόμματα της πατρίδας μας να χρησιμοποιούν τέτοιες μεθόδους για να ανακοινώσουν τα αποτελέσματα της πρόσφατης αναμέτρησής τους. Μπορεί για παράδειγμα ένα κόμμα να χάσει ξανά τις εκλογές, αλλά να κερδίσει δυο έδρες παραπάνω από τη προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση και να μη παρουσιάζει τίποτε άλλο, μετά τη νέα ήττα του, παρά μονάχα τη φοβερή(;) αυτή νίκη του (;)
Σε μια τέτοια περίπτωση για να μπορέσουμε να αποκαλύψουμε την αλήθεια θα πρέπει να διερευνήσουμε σε όλες τις δυνατές πηγές πληροφοριών και για να το κάνουμε αυτό θα πρέπει πρωτίστως να μην είμαστε οπαδοί κανενός και συγχρόνως καχύποπτοι με όλους!
Το Τέχνασμα της Κατάλληλης Ανάμιξης Αλήθειας και Ψέματος.
Μια άλλη πολύ πονηρή επίσης μέθοδος είναι να πετάξεις μέσα σε μια σειρά οφθαλμοδέστατων αληθειών και ένα χονδροειδές ψέμμα, που μέσω των ψιθύρων που θα δημιουργήσει, θα κατευθύνει τη κοινή γνώμη εκεί που εσύ θες. Όσοι απλοί άνθρωποι θελήσουν να ελέγξουν αυτά που λες, θα βρουν εύκολα στοιχεία για τις αλήθειες που παρουσιάζεις κι επομένως θα τις επιβεβαιώσουν. Για το ψέμα σου όμως δε θα βρούν στοιχεία, αλλά αφού έχεις πει ήδη δέκα αλήθειες, δεν μπορείς να λες τώρα ψέμματα!. Έτσι σκέπτονται και το χάφτουν, έτσι όπως ακριβώς ήθελες. Και αν, ο μη γένοιτο, αποκαλυφθεί κάποια στιγμή το ψέμα σου, θα έχει κάνει ήδη τη ζημιά του και μπορείς επίσης απολογούμενος να δικαιολογηθείς ότι δήθεν δεν το έκανες σκόπιμα, ότι είχες κακή πληροφόρηση, ότι έτσι κι αλλιώς είχες πει δέκα αλήθειες που αποδεικνύουν τη γενικότερα φιλαλήθη πρόθεσή σου και τελικά «συγνώμη». Τη δουλειά σου όμως θα την έχεις ήδη κάνει, αφού και το χονδροειδέστερο ψέμα αφήνει πάντα ίχνη πίσω του και αν ήταν μάλιστα ερμηνεία ενός γεγονότος την οποία εσύ πρώτος έδωσες, όπως ήδη αναφέραμε, όταν θα το ξαναθυμηθείς θα ξαναθυμηθείς άμεσα μαζί του και αυτή τη ψευδή ερμηνεία που σου είχαν δώσει τότε. Άρα σχεδόν παντού βγαίνει κερδισμένος ο προπαγανδιστής. Από την άλλη μεριά, όπως είπε ο Στάλιν και ο... Μητσοτάκης, οι λαοί ξεχνούν, δεν έχουν μνήμη κι επομένως θα ξεχάσουν όλα τα ψέματα και τα παραστρατήματά σου. Δεν είναι δηλαδή μαζοχιστές, όπως τους έχουν προσάψει άλλοι, αλλά επιλήσμονες.
Οι εφημερίδες των πολιτικών κομμάτων χρησιμοποιούν κατά κόρον αυτού του είδους την «ειδησεογραφία» για να διαβάλλουν τους αντιπάλους τους. Πολλές φορές μυνήονται απ’ αυτούς για τα αναίσχυντα ψεύδη τους και υποχρεούνται τελικά να δημοσιεύσουν τη διάψευση μιας προηγούμενης κακεντρεχούς «είδησής» τους, αλλά το κακό που ήθελαν, το έχουν ήδει κάνει και μερικές φορές δε φείδονται ακόμα και για χρηματικές αποζημειώσεις στους διαβληθέντες, αν το κακό που εν τω μεταξύ τους έκαναν με τους ψιθύρους που ξεσήκωσαν είναι αρκετά μεγάλο. Κύριοι αυτή είναι η Δημοκρατία μας!.
Το Τέχνασμα της Δημιουργίας ενός Μύθου
Οι «μάζες έχουν μέσα τους τη φυσική τάση της υπερβολής»
Λε Μπον
«Δεν ξέρεις καημένε τη λαϊκή ψυχή. Οι λαοί πιστεύουν πιότερο τ’ αυτιά τους, παρά τα μάτια τους. Πιότερο το μύθο παρά τα γεγονότα. Πιότερο τη φαντασία τους από τη κρίση τους»
Κ. Βάρναλης (Ο Μονόλογος του Μώμου).
Ο λαός έχει ανάγκη από μύθους, παραμύθια, υπερβολές, οράματα. Θέλει να μπορεί να σηκώνει τα μάτια του μακριά από τη καθημερινή μιζέρια του και να αντικρίζει το ιδεώδες, το ιδανικό, το ύστατο, το μεγαλειώδες. Αυτή τη βαθειά ανάγκη του για όνειρο και υπέρβαση έρχονται να του την ικανοποιήσουν οι αυτόκλητοι επίδοξοι σωτήρες του τάζοντάς του τη προσεχή πραγματοποίηση της νοερής του ουτοπίας.
«Οφθαλμοί ευπειθέστεροι ώτων», λέει ο Ηράκλειτος, αλλά ο λαός διαφωνεί. Θέλει λόγια γλυκά, μαυλιστικά, που να του χαϊδεύουν τ’αυτιά κι ας «απέχουνε πολύ απ’ την αλήθεια». Υπάρχουν ήδη έτοιμες πολλές μαγικές λέξεις με τις οποίες μπορεί ο προπαγανδιστής να κτίσει το μύθο και το όραμα, οι «φανταχτερές γενικότητες» που έχουμε ήδη αναφέρει: ελευθερία, ειρήνη, γαλήνη, ευτυχία, χαρά, σοσιαλισμός, ξεκούραση, χαλάρωση, δικαιοσύνη, δημοκρατία, εδώ, τώρα, κ.λ.π.
Ντύσε έντεχνα τη προπαγάνδα σου με αυτές τις λέξεις και αυτή θα γίνει αμέσως το όραμα του λαού σου και ο λαός σου θα σε ακολουθήσει. Μάστορας του είδους ο Ανδρέας Παπανδρέου δημιούργησε πολλά σοσιαλιστικά οράματα για το λαό του τύπου «Εδώ και τώρα σοσιαλισμός» ή «Στις 18 σοσιαλισμό» και μας παρέσυρε κάποτε σχεδόν όλους. Έπρεπε να μεγαλώσουμε λίγο για να καταλάβουμε το λαϊκισμό του. Και αυτές ακόμα οι καλύτερες προπαγανδιστικές αφίσες του μας τον δείχνουν να ατενίζει με εμπιστοσύνη και σιγουριά το μέλλον: το όραμά του, το όραμά μας!
Αλλά εάν οι κομμουνιστές και οι σοσιαλιστές οποιουδήποτε είδους έχουν κακοποιήσει με τις πράξεις τους τις αρχικά λαμπρές και δονητικές λέξεις των προσδιορισμών τους, τι να πούμε για τη λέξη «Δημοκρατία» που είναι η πιπίλα και η καραμέλα όλων και προ παντός αυτών που καλύπτουν από πίσω της τις τελικά κατεξοχήν φασιστικές νοοτροπίες, πράξεις και μεθόδους τους. Ας το τονίσουμε καθαρά: Ποτέ δεν υπήρξε στο πλανήτη μας «Δημοκρατία» με την έννοια που συνήθως της αποδίδουν, ούτε υπάρχει πουθενά τώρα, παρόλο που όλα τα κράτη θέλουν να λέγονται «δημοκρατικά», λόγω της ήδης βεβαρυμένης αξίας αυτής της λέξης στη λαϊκή συνείδηση. Ούτε και στην αρχαία Ελλάδα, «τη πατρίδα της δημοκρατίας» υπήρξε ποτέ Δημοκρατία. Οι επιτήδειοι ρήτορες, δημαγωγοί και λαοπλάνοι παρέσυραν από τότε το λαό, ο οποίος ψήφιζε τελικά ο ίδιος δυστυχώς τα αντιλαϊκά μέτρα. Οι λίγες φωνές των συνετών ρητόρων και φιλοσόφων, που ακολουθούσαν την «ηθική ρητορική» δεν εισακούονταν και ο λαός παρασυρόταν πάντα από τους «δημοκράτες» ολιγαρχικούς και πλουτοκράτες, που είτε ήσαν οι ίδιοι ρήτορες, ή έλεγχαν άλλους μεγάλους ρήτορες για να προωθούν μέσα απ’ αυτούς τις απόψεις τους. Σε αυτό το πλανήτη από καταβολής ιστορικού χρόνου ζει και βασιλεύει η ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ. Ας μην αμφισβητεί κανείς γι’ αυτό!
Το τονίζουμε ευθαρσώς: όποιος μπορεί και παρατηρεί και αναλύει τις μεθόδους και εφαρμογές της σύγχρονης δημοκρατίας, Δυτικού ιδιαίτερα τύπου, καταλήγει να γίνει αντιδημοκράτης. Και προσέξτε: αντιδημοκράτης εδώ δεν σημαίνει φασίστας, ούτε και κομμουνιστής. Σημαίνει απλώς ένας σκεπτόμενος υγιώς άνθρωπος που πάνω από το ιδιοτελές συμφέρον και τον ειδεχθή εγωκεντρισμό» του σύγχρονου ανθρώπου προτάσσει τις έννοιες της δικαιοσύνης και της αρετής.
Η Τεχική της Επανάληψης
«Πάντως σε τελευταία ανάλυση ένα μονάχα ρητορικό σχήμα υπάρχει: Η επανάληψη»
Μέγας Ναπολέων.
«Πολλοί γέλασαν με τη προπαγάνδα του NSDAP στο παρελθόν από μια θέση ανωτερότητας. Είναι αλήθεια ότι είχαμε ένα μόνο πράγμα να πούμε, και φωνάζαμε και κραυγάζαμε και το προπαγανδίζαμε ξανά και ξανά με ένα πείσμα που οδηγούσε τους «σοφούς» στην απελπισία. Το διακηρύξαμε με τέτοια απλότητα που σκέφθηκαν ότι είναι παράλογο και σχεδόν παιδαριώδες, δεν κατάλαβαν ότι η επανάληψη είναι ο προάγγελος της επιτυχίας και ότι η απλότητα είναι το κλειδί για το συναισθηματικό και νοητικό κόσμο των μαζών. Οι μάζες είναι ως επί το πλείστον εξαιρετικά επιλήσμονες και η κατανόησή τους μικρότερη από των μρφωμένων. Η προπαγάνδα έπρεπε να φτιαχτεί όχι για να ικανοποιεί τους μορφωμένους, αλλά για να φτάνει στις μάζες. Θέλαμε να προσφύγουμε στο διαισθητικό κόσμο των μεγάλων μαζών, όχι στη κατανόηση των διανοούμενων. Η σημασία των γεγονότων και συμβάντων πρέπει να παρουσιασθεί ξανά και ξανά, μέχρις ότου μετά από ένα μακρύ χρόνο οι μάζες αναγνωρίσουν πραγματικά την ανάγκη για μια θεμελιώδη αλλαγή, μέχρι να την απαιτήσουν. Οι επιστήμονες από την άλλη μεριά πείθονται με επιστημονικές αποδείξεις».
Politische Propaganda, UnserWille und Weg 4(1934)
Ο Γεώργιος Γεωργαλάς κάνει τις εξής σημαντικές παρατηρήσεις στο βιβλίο του «Η Προπαγάνδα» σχετικά με την επανάληψη:
«Επανάληψη στη προπαγάνδα σημαίνει τη ταυτότητα της ιδέας, όχι όμως και της μορφής με την οποία προβάλλεται η ιδέα. Αντίθετα η επανάληψη πρέπει να είναι ένας έξυπνος συνδυασμός της μονιμότητας του θέματος και της εναλλαγής των μορφών του, είναι η ανομοιόμορφη συνεχής αναφορά ομοιόμορφων ιδεών. Η ίδια η προπαγάνδα είναι ακριβώς η ανομοιόμορφη επανάληψη μιας βασικής ιδέας.
«Η επανάληψη πρέπει να είναι πυκνή, να γίνεται συνεχώς χωρίς διαλείμματα έτσι ώστε το κοινό να μην έχει τη δυνατότητα να αναπνεύσει, να σκεφτεί, να αμφιβιβάλει και να εκλέγει. Τότε η προσχώρησή του σε μια πανταχού παρούσα «αλήθεια» που το βρίσκει παντού, γίνεται αυτόματα με τρόπο ενστικτώδη.
«Αποτέλεσμα της επίμονης επανάληψης των βασικών ιδεών της προπαγάνδας είναι ένα περίεργο ψυχολογικό φαινόμενο που λέγεται «Μιθιδρατισμός».
«Ξέρουμε ότι ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης επειδή από μικρός φοβόταν μήπως το δηλητηριάσουν, έπαιρνε διάφορα δηλητήρια σε διαρκώς αυξανόμενες δόσεις μέχρι να πάθει ανοσία στα δηλητήρια και όταν θέλησε κάποτε να αυτοκτονήσει με δηλητήριο δεν μπόρεσε».
«Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τις μάζες. Με την επανάληψη παθαίνουν ένα είδος «ανοσίας» απέναντι σε άλλες ιδέες και επιχειρήματα, ακόμα και απέναντι στην πιο ολοφάνερη αλήθεια και στη πιο στοιχειώδη λογική».
Η Κολακεία
Ως δ’ εχθρών χείρονας εκτρέπου τους κολακεύοντας. (Πυθαγόρας)
Των μεν αγρίων θηρίων τον τύραννον κάκιστον είναι, των δ’ ημέρων τον κόλακα (Πλουτάρχου)
Η μέθοδος είναι κλασσική για τον επηρεασμό συνειδήσεων. Η τόνωση του εγώ του άλλου τον κάνει να αισθάνεται συμπάθεια για σένα και να σου κάνει τελικά τα χατήρια. Τη μέθοδο χρησιμοποιούν οι δικηγόροι για να κολακεύσουν το δικαστήριο (δικαστές, ενόρκους), οι πολιτικοί προς τους ψηφοφόρους τους (λαοπλάνοι, δημαγωγοί), οι διαφημιστές προς τους καταναλωτές και οι άνδρες προς τις γυναίκες για να κολακεύσουν με φιλοοφρονήσεις τη ματαιοδοξία τους και να τις κατακτήσουν . Είναι ένα πολύ ύπουλο, πονηρό και δημαγωγικό μέσο.
Η Αρχή της Τριπλής Έλξης
Σύμφωνα με πολλούς ψυχαναλυτές η ψυχολογική δύναμη της προπαγάνδας αυξάνει με τη χρησιμοποίηση αυτού που ο Lasswell ονόμασε η αρχή της τριπλής έλξης. Αυτή λέει ότι ένα σύνολο από σύμβολα θα είναι πολύ πιο πειστικό αν είναι ελκυστικό και για τα τρία στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου, που ο Φρόϋντ ονόμασε Εγώ, Ιδ και υπερεγώ. Για να προσεκύσει το εγώ, ο έμπειρος προπαγανδιστής θα παρουσιάσει τις πράξεις και σκέψεις που θέλει να επιβάλει σα να ήσαν λογικές, συνετές, φρόνιμες και χρήσιμες (επιθυμητές). Με την ίδια πνοή αυτός λέει ή υπονοεί ότι αυτές θα προκαλέσουν σίγουρα ευχαρίστηση και μια αίσθηση δύναμης (μια σαγήνη προς το Ιδ). Συγχρόνως υποβάλλει την ιδέα ότι αυτές είναι ηθικές, δίκαιες - αν όχι ολοκληρωτικά νόμιμες -αποφασιστικά πιο δίκαιες και ανθρώπινες από τον ίδιο το νόμο (μια σαγήνη προς το υπερεγώ ή συνείδηση).
Μερικές Επιπλέον Παρατηρήσεις
Μπορούμε να συμπληρώσουμε ότι τα ζωντανά παραδείγματα, οι ιδιαίτερα δηλαδή δραματικές παραδειγματικές ιστορίες, επηρεάζουν συχνά τη κρίση μας περισσότερο απ’ ό,τι οι άτονες, αλλά πιο ακριβείς περιγραφές. Δε θα πρέπει όμως να παρασυρόμαστε από τη ρητορική τέχνη της ζωντανής περιγραφής, αλλά από την ακρίβεια, συνέπεια και λογική των λεγομένων.
Μια άλλη τεχνική που χρησιμοποιούν οι προπαγανδιστές είναι η προσφυγή στο φόβο ή η δημιουργία σύγχυσης και διάσπασης με κινδυνολογία που εκφράζεται με ιδιαίτερη ρητορική σοβαρότητα, ώστε να πείθει και να τρομάζει, να μας θέτει σε επιφυλακή και να κρεμόμασστε από τα χείλη τους για να μάθουμε πώς τελικά θα γλυτώσουμε από τον επικρεμάμενο κίνδυνο και τη φοβερή καταστροφή. Μια κλασσική τεχνική είναι να βάζουν στην αρχή ενός λόγου, άρθρου ή ραδιοφωνικής εκπομπής μια ερώτηση που μας θέτει αμέσως σε επιφυλακή, όπως: «Μήπως κινδυνεύουν τα παιδιά σας;» ή «Μήπως αρπάξει φωτιά και το δικό σας σπίτι;», ενώ συγχρόνως η τηλεόραση (ή το διαφημιστικό φυλλάδιο) δείχνει εικόνες από μεγάλες πυρκαϊές και σπίτια στο παρανάλωμα του πυρός. Στη συνέχεια βέβαια η διαφήμιση μας προτρέπει να ασφαλισθούμε γρήγορα στη τάδε ασφαλιστική εταιρία για να γλυτώσουμε τη περιουσία μας από τη μελλοντική πυρκαϊά. Δεν μας λέει όμως πόσο χαμηλό είναι το ποσοστό των σπιτιών που κάηκαν από πυρκαϊές μέσα σε κάποιο χρονικό διάστημα, π.χ. σε μια δεκαετία, γιατί τότε θα καταλαβαίναμε ότι η πιθανότητα για κάτι τέτοιο είναι πολύ μικρή και ότι οι κύριοι αυτοί επιζητούν απλώς και μόνο τα λεφτά μας.
Ο Χίτλερ προειδοποιούσε τρομοκρατώντας το 1932:
"Οι δρόμοι της χώρας μας βρίσκονται σε αναστάτωση. Τα πανεπιστήμια είναι γεμάτα με φοιτητές που επαναστατούν και εξεγείρονται. Οι κομμουνιστές ζητούν να καταστρέψουν τη χώρα μας. Η Ρωσία μας απειλεί με τη δύναμή της και η Δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο. Ναι σε κίνδυνο εσωτερικό κι εξωτερικό. Χρειαζόμαστε νόμο και τάξη! Χωρίς αυτόν το έθνος μας δεν μπορεί να επιβιώσει».
Ο προπαγανδιστής με τη προσφυγή στο φόβο παίζει με τους βαθιά ριζωμένους φόβους του ακροατηρίου του, ελπίζοντας να κατευθύνει τη προσοχή του μακριά από την αξία μιας ιδιαίτερης πρότασης προς τη κατεύθυνση των βημάτων που θα πρέπει να ακολουθηθούν για να ελαττωθεί ο φόβος.
Από το τέλος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, οι κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι έχουν διεξάγει ειδικές μελέτες για να μάθουν περισσότερα πράγματα για την αποτελεσματικότητα των εκκλήσεων φόβου. Παρακάτω είναι μερικά από τα συμπεράσματά τους:
• "Όταν όλα τα άλλα πράγματα είναι ισοδύναμα, όσο περισσότερο φοβισμένο είναι ένα άτομο από μια μετάδοση, τόσο πιθανότερο είναι να αναλάβει μια προληπτική δράση».(Pratkanis και Aronson, 1991)
• Οι εκκλήσεις φόβου δε θα επιτύχουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς, αν το ακροατήριο αισθάνεται αδύναμο να αλλάξει τη κατάσταση.
• Οι εκκλήσεις φόβου το πιθανότερο είναι να επιτύχουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς, αν περιέχουν ειδικές συστάσεις για τη μείωση της απειλής που το ακροατήριο να πιστεύει ότι είναι αποτελεσματικές και κατορθωτές.
Περιληπτικά υπάρχουν τέσσερα στοιχεία για μια επιτυχημένη έκκληση φόβου: 1) μια απειλή 2) μια ειδική σύσταση για το πώς θα πρέπει να συμπεριληφθεί το ακροατήριο 3) την αντίληψη του ακροατηρίου ότι η σύσταση θα είναι αποτελεσματική στην αντιμετώπιση της απειλής και 4) την αντίληψη του ακροατηρίου ότι μπορεί να εκτελέσει τη προτεινόμενη συμπεριφορά. Όταν οι εκκλήσεις φόβου δεν περιλαμβάνουν και τα τέσσερα αυτά στοιχεία, το πιθανότερο είναι να αποτύχουν.
Το 1964 ο Λύντον Τζόνσον κέρδισε πολλούς ψήφους στην προεκλογική εκστρατεία του με μια πετυχημένη τηλεοπτική διαφήμιση που έδειχνε ένα νεαρό κορίτσι να εκμηδενίζεται σε μια πυρηνική έκρηξη. Η διαφήμιση αυτή συνέδεσε το πυρηνικό πόλεμο με τον αντίπαλό του Μπάρυ Γκολντουότερ, και πρότεινε την ψήφο προ το Τζόνσον σαν ένα αποτελεσματικό, κατορθωτό τρόπο αποφυγής αυτής της απειλής.
Το Ινστιτούτο για την Ανάλυση της Προπαγάνδας μας συμβουλεύει όταν αντιμετωπίζουμε πειστικά μυνήματα που διεγείρουν το φόβο μας, να κάνουμε στον εαυτό μας τις επόμενες ερωτήσεις:
• Μήπως ο ομιλητής μεγενθύνει το φόβο ή την απειλή για να κερδίσει την υποστήριξή μας;
• Πόσο δικαιολογημένος είναι ο φόβος που μας προκαλεί ο ομιλητής;
• Η ανάληψη της προτεινόμενης δράσης θα μειώσει πραγματικά την υποτιθέμενη απειλή;
• Όταν τη κοιτάξουμε με απάθεια, ποια είναι η αξία της πρότασης του ομιλητή;
Προς το παρόν ΤΕΛΟΣ.
"Oι μεγαλύτεροι θρίαμβοι της προπαγάνδας έχουν επιτευχθεί, όχι κάνοντας κάτι, αλλά αποφεύγοντας να κάνεις κάτι. Η αλήθεια είναι μεγάλη, αλλά ακόμα μεγαλύτερη, από μια πρακτική άποψη, είναι η σιωπή για την αλήθεια».
Από το βιβλίο του Aldous Huxley «Brave New World»
Το απόλυτο ψέμα βλάπτει , γιατί μπορεί να αποκαλυφθεί και να φέρει τη καταστροφή. Η μισή αλήθεια όμως είναι η καλύτερη τεχνική απόκρυψης, το πιο πονηρό ψέμα. Με αυτή μπορείς να πεις τα μεγαλύτερα ψέμματα, χωρίς να ψεύδεσαι! Είναι από τα πιο δυνατά όπλα στο οπλοστάσιο των προπαγανδιστών. Για παράδειγμα έδωσες μιας αποφασιστικής σημασίας μάχη, αλλά ηττήθηκες συντριπτικά. Έχασες 100.000 άνδρες, ενώ ο εχθρός μόνο 40.000. Πώς θα παρουσιάσεις το γεγονός; Απλά θα αποσιωπήσεις τις δικές σου απώλειες και θα εστιαστείς στις απώλειες του εχθρού σου, παρουσιάζοντας κάπως έτσι το γεγονός στις επικεφαλίδες των εφημερίδων σου:
Σημαντικές απώλειες του Εχθρού. Πάνω από 40.000 Νεκροί!
Ο Εχθρός Αναγκάσθηκε να Αφήσει στο Πεδίο της μάχης 40.000 Νεκρούς!
Σοβαρό Πλήγμα κατά του Εχθρού, 40.000 Νεκροί!
Θρήνος του εχθρού: 40.000 Νεκροί!
Με μια πρώτη ματιά δε λές ψέμματα και όμως παρ’ όλα αυτά λες το χειρότερο των ψεμάτων: αποσιωπώντας τις δικές σου απώλειες αφήνεις να εννοηθεί ότι κέρδισες τη μάχη!
Έχουμε δει δεκάδες φορές μέχρι τώρα τα πολιτικά κόμματα της πατρίδας μας να χρησιμοποιούν τέτοιες μεθόδους για να ανακοινώσουν τα αποτελέσματα της πρόσφατης αναμέτρησής τους. Μπορεί για παράδειγμα ένα κόμμα να χάσει ξανά τις εκλογές, αλλά να κερδίσει δυο έδρες παραπάνω από τη προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση και να μη παρουσιάζει τίποτε άλλο, μετά τη νέα ήττα του, παρά μονάχα τη φοβερή(;) αυτή νίκη του (;)
Σε μια τέτοια περίπτωση για να μπορέσουμε να αποκαλύψουμε την αλήθεια θα πρέπει να διερευνήσουμε σε όλες τις δυνατές πηγές πληροφοριών και για να το κάνουμε αυτό θα πρέπει πρωτίστως να μην είμαστε οπαδοί κανενός και συγχρόνως καχύποπτοι με όλους!
Το Τέχνασμα της Κατάλληλης Ανάμιξης Αλήθειας και Ψέματος.
Μια άλλη πολύ πονηρή επίσης μέθοδος είναι να πετάξεις μέσα σε μια σειρά οφθαλμοδέστατων αληθειών και ένα χονδροειδές ψέμμα, που μέσω των ψιθύρων που θα δημιουργήσει, θα κατευθύνει τη κοινή γνώμη εκεί που εσύ θες. Όσοι απλοί άνθρωποι θελήσουν να ελέγξουν αυτά που λες, θα βρουν εύκολα στοιχεία για τις αλήθειες που παρουσιάζεις κι επομένως θα τις επιβεβαιώσουν. Για το ψέμα σου όμως δε θα βρούν στοιχεία, αλλά αφού έχεις πει ήδη δέκα αλήθειες, δεν μπορείς να λες τώρα ψέμματα!. Έτσι σκέπτονται και το χάφτουν, έτσι όπως ακριβώς ήθελες. Και αν, ο μη γένοιτο, αποκαλυφθεί κάποια στιγμή το ψέμα σου, θα έχει κάνει ήδη τη ζημιά του και μπορείς επίσης απολογούμενος να δικαιολογηθείς ότι δήθεν δεν το έκανες σκόπιμα, ότι είχες κακή πληροφόρηση, ότι έτσι κι αλλιώς είχες πει δέκα αλήθειες που αποδεικνύουν τη γενικότερα φιλαλήθη πρόθεσή σου και τελικά «συγνώμη». Τη δουλειά σου όμως θα την έχεις ήδη κάνει, αφού και το χονδροειδέστερο ψέμα αφήνει πάντα ίχνη πίσω του και αν ήταν μάλιστα ερμηνεία ενός γεγονότος την οποία εσύ πρώτος έδωσες, όπως ήδη αναφέραμε, όταν θα το ξαναθυμηθείς θα ξαναθυμηθείς άμεσα μαζί του και αυτή τη ψευδή ερμηνεία που σου είχαν δώσει τότε. Άρα σχεδόν παντού βγαίνει κερδισμένος ο προπαγανδιστής. Από την άλλη μεριά, όπως είπε ο Στάλιν και ο... Μητσοτάκης, οι λαοί ξεχνούν, δεν έχουν μνήμη κι επομένως θα ξεχάσουν όλα τα ψέματα και τα παραστρατήματά σου. Δεν είναι δηλαδή μαζοχιστές, όπως τους έχουν προσάψει άλλοι, αλλά επιλήσμονες.
Οι εφημερίδες των πολιτικών κομμάτων χρησιμοποιούν κατά κόρον αυτού του είδους την «ειδησεογραφία» για να διαβάλλουν τους αντιπάλους τους. Πολλές φορές μυνήονται απ’ αυτούς για τα αναίσχυντα ψεύδη τους και υποχρεούνται τελικά να δημοσιεύσουν τη διάψευση μιας προηγούμενης κακεντρεχούς «είδησής» τους, αλλά το κακό που ήθελαν, το έχουν ήδει κάνει και μερικές φορές δε φείδονται ακόμα και για χρηματικές αποζημειώσεις στους διαβληθέντες, αν το κακό που εν τω μεταξύ τους έκαναν με τους ψιθύρους που ξεσήκωσαν είναι αρκετά μεγάλο. Κύριοι αυτή είναι η Δημοκρατία μας!.
Το Τέχνασμα της Δημιουργίας ενός Μύθου
Οι «μάζες έχουν μέσα τους τη φυσική τάση της υπερβολής»
Λε Μπον
«Δεν ξέρεις καημένε τη λαϊκή ψυχή. Οι λαοί πιστεύουν πιότερο τ’ αυτιά τους, παρά τα μάτια τους. Πιότερο το μύθο παρά τα γεγονότα. Πιότερο τη φαντασία τους από τη κρίση τους»
Κ. Βάρναλης (Ο Μονόλογος του Μώμου).
Ο λαός έχει ανάγκη από μύθους, παραμύθια, υπερβολές, οράματα. Θέλει να μπορεί να σηκώνει τα μάτια του μακριά από τη καθημερινή μιζέρια του και να αντικρίζει το ιδεώδες, το ιδανικό, το ύστατο, το μεγαλειώδες. Αυτή τη βαθειά ανάγκη του για όνειρο και υπέρβαση έρχονται να του την ικανοποιήσουν οι αυτόκλητοι επίδοξοι σωτήρες του τάζοντάς του τη προσεχή πραγματοποίηση της νοερής του ουτοπίας.
«Οφθαλμοί ευπειθέστεροι ώτων», λέει ο Ηράκλειτος, αλλά ο λαός διαφωνεί. Θέλει λόγια γλυκά, μαυλιστικά, που να του χαϊδεύουν τ’αυτιά κι ας «απέχουνε πολύ απ’ την αλήθεια». Υπάρχουν ήδη έτοιμες πολλές μαγικές λέξεις με τις οποίες μπορεί ο προπαγανδιστής να κτίσει το μύθο και το όραμα, οι «φανταχτερές γενικότητες» που έχουμε ήδη αναφέρει: ελευθερία, ειρήνη, γαλήνη, ευτυχία, χαρά, σοσιαλισμός, ξεκούραση, χαλάρωση, δικαιοσύνη, δημοκρατία, εδώ, τώρα, κ.λ.π.
Ντύσε έντεχνα τη προπαγάνδα σου με αυτές τις λέξεις και αυτή θα γίνει αμέσως το όραμα του λαού σου και ο λαός σου θα σε ακολουθήσει. Μάστορας του είδους ο Ανδρέας Παπανδρέου δημιούργησε πολλά σοσιαλιστικά οράματα για το λαό του τύπου «Εδώ και τώρα σοσιαλισμός» ή «Στις 18 σοσιαλισμό» και μας παρέσυρε κάποτε σχεδόν όλους. Έπρεπε να μεγαλώσουμε λίγο για να καταλάβουμε το λαϊκισμό του. Και αυτές ακόμα οι καλύτερες προπαγανδιστικές αφίσες του μας τον δείχνουν να ατενίζει με εμπιστοσύνη και σιγουριά το μέλλον: το όραμά του, το όραμά μας!
Αλλά εάν οι κομμουνιστές και οι σοσιαλιστές οποιουδήποτε είδους έχουν κακοποιήσει με τις πράξεις τους τις αρχικά λαμπρές και δονητικές λέξεις των προσδιορισμών τους, τι να πούμε για τη λέξη «Δημοκρατία» που είναι η πιπίλα και η καραμέλα όλων και προ παντός αυτών που καλύπτουν από πίσω της τις τελικά κατεξοχήν φασιστικές νοοτροπίες, πράξεις και μεθόδους τους. Ας το τονίσουμε καθαρά: Ποτέ δεν υπήρξε στο πλανήτη μας «Δημοκρατία» με την έννοια που συνήθως της αποδίδουν, ούτε υπάρχει πουθενά τώρα, παρόλο που όλα τα κράτη θέλουν να λέγονται «δημοκρατικά», λόγω της ήδης βεβαρυμένης αξίας αυτής της λέξης στη λαϊκή συνείδηση. Ούτε και στην αρχαία Ελλάδα, «τη πατρίδα της δημοκρατίας» υπήρξε ποτέ Δημοκρατία. Οι επιτήδειοι ρήτορες, δημαγωγοί και λαοπλάνοι παρέσυραν από τότε το λαό, ο οποίος ψήφιζε τελικά ο ίδιος δυστυχώς τα αντιλαϊκά μέτρα. Οι λίγες φωνές των συνετών ρητόρων και φιλοσόφων, που ακολουθούσαν την «ηθική ρητορική» δεν εισακούονταν και ο λαός παρασυρόταν πάντα από τους «δημοκράτες» ολιγαρχικούς και πλουτοκράτες, που είτε ήσαν οι ίδιοι ρήτορες, ή έλεγχαν άλλους μεγάλους ρήτορες για να προωθούν μέσα απ’ αυτούς τις απόψεις τους. Σε αυτό το πλανήτη από καταβολής ιστορικού χρόνου ζει και βασιλεύει η ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ. Ας μην αμφισβητεί κανείς γι’ αυτό!
Το τονίζουμε ευθαρσώς: όποιος μπορεί και παρατηρεί και αναλύει τις μεθόδους και εφαρμογές της σύγχρονης δημοκρατίας, Δυτικού ιδιαίτερα τύπου, καταλήγει να γίνει αντιδημοκράτης. Και προσέξτε: αντιδημοκράτης εδώ δεν σημαίνει φασίστας, ούτε και κομμουνιστής. Σημαίνει απλώς ένας σκεπτόμενος υγιώς άνθρωπος που πάνω από το ιδιοτελές συμφέρον και τον ειδεχθή εγωκεντρισμό» του σύγχρονου ανθρώπου προτάσσει τις έννοιες της δικαιοσύνης και της αρετής.
Η Τεχική της Επανάληψης
«Πάντως σε τελευταία ανάλυση ένα μονάχα ρητορικό σχήμα υπάρχει: Η επανάληψη»
Μέγας Ναπολέων.
«Πολλοί γέλασαν με τη προπαγάνδα του NSDAP στο παρελθόν από μια θέση ανωτερότητας. Είναι αλήθεια ότι είχαμε ένα μόνο πράγμα να πούμε, και φωνάζαμε και κραυγάζαμε και το προπαγανδίζαμε ξανά και ξανά με ένα πείσμα που οδηγούσε τους «σοφούς» στην απελπισία. Το διακηρύξαμε με τέτοια απλότητα που σκέφθηκαν ότι είναι παράλογο και σχεδόν παιδαριώδες, δεν κατάλαβαν ότι η επανάληψη είναι ο προάγγελος της επιτυχίας και ότι η απλότητα είναι το κλειδί για το συναισθηματικό και νοητικό κόσμο των μαζών. Οι μάζες είναι ως επί το πλείστον εξαιρετικά επιλήσμονες και η κατανόησή τους μικρότερη από των μρφωμένων. Η προπαγάνδα έπρεπε να φτιαχτεί όχι για να ικανοποιεί τους μορφωμένους, αλλά για να φτάνει στις μάζες. Θέλαμε να προσφύγουμε στο διαισθητικό κόσμο των μεγάλων μαζών, όχι στη κατανόηση των διανοούμενων. Η σημασία των γεγονότων και συμβάντων πρέπει να παρουσιασθεί ξανά και ξανά, μέχρις ότου μετά από ένα μακρύ χρόνο οι μάζες αναγνωρίσουν πραγματικά την ανάγκη για μια θεμελιώδη αλλαγή, μέχρι να την απαιτήσουν. Οι επιστήμονες από την άλλη μεριά πείθονται με επιστημονικές αποδείξεις».
Politische Propaganda, UnserWille und Weg 4(1934)
Ο Γεώργιος Γεωργαλάς κάνει τις εξής σημαντικές παρατηρήσεις στο βιβλίο του «Η Προπαγάνδα» σχετικά με την επανάληψη:
«Επανάληψη στη προπαγάνδα σημαίνει τη ταυτότητα της ιδέας, όχι όμως και της μορφής με την οποία προβάλλεται η ιδέα. Αντίθετα η επανάληψη πρέπει να είναι ένας έξυπνος συνδυασμός της μονιμότητας του θέματος και της εναλλαγής των μορφών του, είναι η ανομοιόμορφη συνεχής αναφορά ομοιόμορφων ιδεών. Η ίδια η προπαγάνδα είναι ακριβώς η ανομοιόμορφη επανάληψη μιας βασικής ιδέας.
«Η επανάληψη πρέπει να είναι πυκνή, να γίνεται συνεχώς χωρίς διαλείμματα έτσι ώστε το κοινό να μην έχει τη δυνατότητα να αναπνεύσει, να σκεφτεί, να αμφιβιβάλει και να εκλέγει. Τότε η προσχώρησή του σε μια πανταχού παρούσα «αλήθεια» που το βρίσκει παντού, γίνεται αυτόματα με τρόπο ενστικτώδη.
«Αποτέλεσμα της επίμονης επανάληψης των βασικών ιδεών της προπαγάνδας είναι ένα περίεργο ψυχολογικό φαινόμενο που λέγεται «Μιθιδρατισμός».
«Ξέρουμε ότι ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης επειδή από μικρός φοβόταν μήπως το δηλητηριάσουν, έπαιρνε διάφορα δηλητήρια σε διαρκώς αυξανόμενες δόσεις μέχρι να πάθει ανοσία στα δηλητήρια και όταν θέλησε κάποτε να αυτοκτονήσει με δηλητήριο δεν μπόρεσε».
«Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τις μάζες. Με την επανάληψη παθαίνουν ένα είδος «ανοσίας» απέναντι σε άλλες ιδέες και επιχειρήματα, ακόμα και απέναντι στην πιο ολοφάνερη αλήθεια και στη πιο στοιχειώδη λογική».
Η Κολακεία
Ως δ’ εχθρών χείρονας εκτρέπου τους κολακεύοντας. (Πυθαγόρας)
Των μεν αγρίων θηρίων τον τύραννον κάκιστον είναι, των δ’ ημέρων τον κόλακα (Πλουτάρχου)
Η μέθοδος είναι κλασσική για τον επηρεασμό συνειδήσεων. Η τόνωση του εγώ του άλλου τον κάνει να αισθάνεται συμπάθεια για σένα και να σου κάνει τελικά τα χατήρια. Τη μέθοδο χρησιμοποιούν οι δικηγόροι για να κολακεύσουν το δικαστήριο (δικαστές, ενόρκους), οι πολιτικοί προς τους ψηφοφόρους τους (λαοπλάνοι, δημαγωγοί), οι διαφημιστές προς τους καταναλωτές και οι άνδρες προς τις γυναίκες για να κολακεύσουν με φιλοοφρονήσεις τη ματαιοδοξία τους και να τις κατακτήσουν . Είναι ένα πολύ ύπουλο, πονηρό και δημαγωγικό μέσο.
Η Αρχή της Τριπλής Έλξης
Σύμφωνα με πολλούς ψυχαναλυτές η ψυχολογική δύναμη της προπαγάνδας αυξάνει με τη χρησιμοποίηση αυτού που ο Lasswell ονόμασε η αρχή της τριπλής έλξης. Αυτή λέει ότι ένα σύνολο από σύμβολα θα είναι πολύ πιο πειστικό αν είναι ελκυστικό και για τα τρία στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου, που ο Φρόϋντ ονόμασε Εγώ, Ιδ και υπερεγώ. Για να προσεκύσει το εγώ, ο έμπειρος προπαγανδιστής θα παρουσιάσει τις πράξεις και σκέψεις που θέλει να επιβάλει σα να ήσαν λογικές, συνετές, φρόνιμες και χρήσιμες (επιθυμητές). Με την ίδια πνοή αυτός λέει ή υπονοεί ότι αυτές θα προκαλέσουν σίγουρα ευχαρίστηση και μια αίσθηση δύναμης (μια σαγήνη προς το Ιδ). Συγχρόνως υποβάλλει την ιδέα ότι αυτές είναι ηθικές, δίκαιες - αν όχι ολοκληρωτικά νόμιμες -αποφασιστικά πιο δίκαιες και ανθρώπινες από τον ίδιο το νόμο (μια σαγήνη προς το υπερεγώ ή συνείδηση).
Μερικές Επιπλέον Παρατηρήσεις
Μπορούμε να συμπληρώσουμε ότι τα ζωντανά παραδείγματα, οι ιδιαίτερα δηλαδή δραματικές παραδειγματικές ιστορίες, επηρεάζουν συχνά τη κρίση μας περισσότερο απ’ ό,τι οι άτονες, αλλά πιο ακριβείς περιγραφές. Δε θα πρέπει όμως να παρασυρόμαστε από τη ρητορική τέχνη της ζωντανής περιγραφής, αλλά από την ακρίβεια, συνέπεια και λογική των λεγομένων.
Μια άλλη τεχνική που χρησιμοποιούν οι προπαγανδιστές είναι η προσφυγή στο φόβο ή η δημιουργία σύγχυσης και διάσπασης με κινδυνολογία που εκφράζεται με ιδιαίτερη ρητορική σοβαρότητα, ώστε να πείθει και να τρομάζει, να μας θέτει σε επιφυλακή και να κρεμόμασστε από τα χείλη τους για να μάθουμε πώς τελικά θα γλυτώσουμε από τον επικρεμάμενο κίνδυνο και τη φοβερή καταστροφή. Μια κλασσική τεχνική είναι να βάζουν στην αρχή ενός λόγου, άρθρου ή ραδιοφωνικής εκπομπής μια ερώτηση που μας θέτει αμέσως σε επιφυλακή, όπως: «Μήπως κινδυνεύουν τα παιδιά σας;» ή «Μήπως αρπάξει φωτιά και το δικό σας σπίτι;», ενώ συγχρόνως η τηλεόραση (ή το διαφημιστικό φυλλάδιο) δείχνει εικόνες από μεγάλες πυρκαϊές και σπίτια στο παρανάλωμα του πυρός. Στη συνέχεια βέβαια η διαφήμιση μας προτρέπει να ασφαλισθούμε γρήγορα στη τάδε ασφαλιστική εταιρία για να γλυτώσουμε τη περιουσία μας από τη μελλοντική πυρκαϊά. Δεν μας λέει όμως πόσο χαμηλό είναι το ποσοστό των σπιτιών που κάηκαν από πυρκαϊές μέσα σε κάποιο χρονικό διάστημα, π.χ. σε μια δεκαετία, γιατί τότε θα καταλαβαίναμε ότι η πιθανότητα για κάτι τέτοιο είναι πολύ μικρή και ότι οι κύριοι αυτοί επιζητούν απλώς και μόνο τα λεφτά μας.
Ο Χίτλερ προειδοποιούσε τρομοκρατώντας το 1932:
"Οι δρόμοι της χώρας μας βρίσκονται σε αναστάτωση. Τα πανεπιστήμια είναι γεμάτα με φοιτητές που επαναστατούν και εξεγείρονται. Οι κομμουνιστές ζητούν να καταστρέψουν τη χώρα μας. Η Ρωσία μας απειλεί με τη δύναμή της και η Δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο. Ναι σε κίνδυνο εσωτερικό κι εξωτερικό. Χρειαζόμαστε νόμο και τάξη! Χωρίς αυτόν το έθνος μας δεν μπορεί να επιβιώσει».
Ο προπαγανδιστής με τη προσφυγή στο φόβο παίζει με τους βαθιά ριζωμένους φόβους του ακροατηρίου του, ελπίζοντας να κατευθύνει τη προσοχή του μακριά από την αξία μιας ιδιαίτερης πρότασης προς τη κατεύθυνση των βημάτων που θα πρέπει να ακολουθηθούν για να ελαττωθεί ο φόβος.
Από το τέλος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, οι κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι έχουν διεξάγει ειδικές μελέτες για να μάθουν περισσότερα πράγματα για την αποτελεσματικότητα των εκκλήσεων φόβου. Παρακάτω είναι μερικά από τα συμπεράσματά τους:
• "Όταν όλα τα άλλα πράγματα είναι ισοδύναμα, όσο περισσότερο φοβισμένο είναι ένα άτομο από μια μετάδοση, τόσο πιθανότερο είναι να αναλάβει μια προληπτική δράση».(Pratkanis και Aronson, 1991)
• Οι εκκλήσεις φόβου δε θα επιτύχουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς, αν το ακροατήριο αισθάνεται αδύναμο να αλλάξει τη κατάσταση.
• Οι εκκλήσεις φόβου το πιθανότερο είναι να επιτύχουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς, αν περιέχουν ειδικές συστάσεις για τη μείωση της απειλής που το ακροατήριο να πιστεύει ότι είναι αποτελεσματικές και κατορθωτές.
Περιληπτικά υπάρχουν τέσσερα στοιχεία για μια επιτυχημένη έκκληση φόβου: 1) μια απειλή 2) μια ειδική σύσταση για το πώς θα πρέπει να συμπεριληφθεί το ακροατήριο 3) την αντίληψη του ακροατηρίου ότι η σύσταση θα είναι αποτελεσματική στην αντιμετώπιση της απειλής και 4) την αντίληψη του ακροατηρίου ότι μπορεί να εκτελέσει τη προτεινόμενη συμπεριφορά. Όταν οι εκκλήσεις φόβου δεν περιλαμβάνουν και τα τέσσερα αυτά στοιχεία, το πιθανότερο είναι να αποτύχουν.
Το 1964 ο Λύντον Τζόνσον κέρδισε πολλούς ψήφους στην προεκλογική εκστρατεία του με μια πετυχημένη τηλεοπτική διαφήμιση που έδειχνε ένα νεαρό κορίτσι να εκμηδενίζεται σε μια πυρηνική έκρηξη. Η διαφήμιση αυτή συνέδεσε το πυρηνικό πόλεμο με τον αντίπαλό του Μπάρυ Γκολντουότερ, και πρότεινε την ψήφο προ το Τζόνσον σαν ένα αποτελεσματικό, κατορθωτό τρόπο αποφυγής αυτής της απειλής.
Το Ινστιτούτο για την Ανάλυση της Προπαγάνδας μας συμβουλεύει όταν αντιμετωπίζουμε πειστικά μυνήματα που διεγείρουν το φόβο μας, να κάνουμε στον εαυτό μας τις επόμενες ερωτήσεις:
• Μήπως ο ομιλητής μεγενθύνει το φόβο ή την απειλή για να κερδίσει την υποστήριξή μας;
• Πόσο δικαιολογημένος είναι ο φόβος που μας προκαλεί ο ομιλητής;
• Η ανάληψη της προτεινόμενης δράσης θα μειώσει πραγματικά την υποτιθέμενη απειλή;
• Όταν τη κοιτάξουμε με απάθεια, ποια είναι η αξία της πρότασης του ομιλητή;
Προς το παρόν ΤΕΛΟΣ.
